عرفان نظری

اكنون بايد به توضيح بخش دوم عرفان ، يعنی عرفان نظری بپردازيم .
عرفان نظری به تفسير هستی می‏پردازد ، درباره خدا و جهان و انسان بحث‏
می‏نمايد .
عرفان در اين بخش خود مانند فلسفه الهی است كه در مقام تفسير و توضيح‏
هستی است ، و همچنانكه فلسفه الهی برای خود موضوع ، مبادی و مسائل معرفی‏
می‏كند ، عرفان نيز موضوع و مسائل و مبادی معرفی می‏نمايد . ولی البته‏
فلسفه در استدلالات خود تنها به مبادی و اصول عقلی تكيه می‏كند و عرفان‏
مبادی و اصول به اصطلاح كشفی را مايه استدلال قرار می‏دهد و آنگاه آنها را
با زبان عقل توضيح می‏دهد .
استدلالات عقلی فلسفی مانند مطالبی است كه به زبانی نوشته شده باشد و
با همان زبان اصلی مطالعه شود ، ولی استدلالات

عرفانی مانند مطالبی است كه از زبان ديگر ترجمه شده باشد . يعنی عارف‏
لااقل به ادعای خودش آنچه را كه با ديده دل و با تمام وجود خود شهود كرده‏
است با زبان عقل توضيح می‏دهد .
تفسير عرفان از هستی ، و به عبارت ديگر : جهان بينی عرفانی هستی ، با
تفسير فلسفه از هستی تفاوتهای عميقی دارد .
از نظر فيلسوف الهی ، هم خدا اصالت دارد و هم غير خدا ، الا اينكه خدا
واجب الوجود و قائم بالذات است و غير خدا ممكن الوجود و قائم بالغير و
معلول واجب الوجود . ولی از نظر عارف ، غير خدا به عنوان اشيايی كه در
برابر خدا قرار گرفته باشند ، هر چند معلول او باشند ، وجود ندارد ، بلكه‏
وجود خداوند همه اشياء را در بر گرفته است ، يعنی همه اشياء ، اسماء و
صفات و شؤون و تجليات خداوندند ، نه اموری در برابر او .
نوع بينش فيلسوف با عارف متفاوت است . فيلسوف می‏خواهد جهان را
فهم كند ، يعنی می‏خواهد تصويری صحيح و نسبتا جامع و كامل از جهان در ذهن‏
خود داشته باشد . از نظر فيلسوف حد اعلای كمال انسان به اين است كه جهان‏
را آنچنانكه هست با عقل خود در يابد به طوری كه جهان در وجود او وجود
عقلانی بيابد و او جهانی شود عقلانی . لهذا در تعريف فلسفه گفته شده است:
" صيرورش الانسان عالما عقليا مضاهيا للعالم العينی " يعنی فيلسوفی‏
عبارت است از اينكه انسان جهانی بشود عقلی شبيه جهان عينی .
ولی عارف به عقل و فهم كاری ندارد ، عارف می‏خواهد به كنه و حقيقت‏
هستی كه خدا است برسد و متصل گردد و آن را شهود

نمايد .
از نظر عارف كمال انسان به اين نيست كه صرفا در ذهن خود تصويری از
هستی داشته باشند ، بلكه به اين است كه با قدم سير و سلوك ، به اصلی كه‏
از آنجا آمده است باز گردد و دوری و فاصله را با ذات حق از بين ببرد و
در بساط قرب از خود فانی و به او باقی گردد .
ابزار كار فيلسوف ، عقل و منطق و استدلال است ، ولی ابزار كار عارف ،
دل و مجاهده و تصفيه و تهذيب و حركت و تكاپو در باطن است .
بعدا آنجا كه درباره جهان بينی عرفانی بحث خواهيم كرد ، تفاوت آن با
جهان بينی فلسفی روشن خواهد گشت .

عرفان و اسلام

عرفان ، هم در بخش عملی و هم در بخش بصری ، با دين مقدس اسلام تماس‏
و اصطكاك پيدا می‏كند ، زيرا اسلام مانند هر دين و مذهب ديگر و بيشتر از
هر دين و مذهب ديگر روابط انسان را با خدا وجهان و خودش بيان كرده و هم‏
به تفسير و توضيح هستی پرداخته است .
قهرا اينجا اين مسأله طرح می‏شود كه ميان آنچه عرفان عرضه می‏دارد با
آنچه اسلام بيان كرده است چه نسبتی بر قرار است ؟
البته عرفای اسلامی هرگز مدعی نيستند كه سخنی ماوراء اسلام دارند ، و از
چنين نسبتی سخت تبری می‏جويند . برعكس ، آنها مدعی هستند كه حقايق اسلامی‏
را بهتر از ديگران كشف كرده‏اند و

مسلمان واقعی آنها می‏باشند . عرفا چه در بخش عملی و چه در بخش نظری‏
همواره به كتاب و سنت و سيره نبوی و ائمه و اكابر صحابه استناد می‏كنند
. ولی ديگران درباره آنها نظريه‏های ديگری دارند و ما به ترتيب آن‏
نظريه‏ها را ذكر می‏كنيم :
الف . نظريه گروهی از محدثان و فقهاء اسلامی . به عقيده اين گروه ،
عرفا عملا پايبند به اسلام نيستند و استناد آنها به كتاب و سنت صرفا
عوامفريبی و برای جلب قلوب مسلمانان است و عرفان اساسا ربطی به اسلام‏
ندارد .
ب . نظريه گروهی از متجددان عصر حاضر . اين گروه كه با اسلام ميانه‏
خوبی ندارند و از هر چيزی كه بوی " اباحيت " بدهد و بتوان آن را به‏
عنوان نهضت و قيامی در گذشته عليه اسلام و مقررات اسلامی قلمداد كرد به‏
شدت استقبال می‏كنند ، مانند گروه اول معتقدند كه عرفا عملا ايمان و
اعتقادی به اسلام ندارند ، بلكه عرفان و تصوف نهضتی بوده از ناحيه ملل‏
غير عرب برضد اسلام و عرب ، در زير سر پوشی از معنويت .
اين گروه با گروه اول در ضديت و مخالفت عرفان با اسلام وحدت نظر
دارند ، و اختلاف نظرشان در اين است كه گروه اول اسلام را تقديس می‏كنند
و با تكيه به احساسات اسلامی توده مسلمان ، عرفا را " هو " و تحقير
می‏نمايند و می‏خواهند به اين وسيله عرفان را از صحنه معارف اسلامی خارج‏
نمايند ، ولی گروه دوم با تكيه به شخصيت عرفا كه بعضی از آنها جهانی‏
است می‏خواهند وسيله‏ای برای تبليغ عليه اسلام بيابند و اسلام را " هو ة
كنند كه انديشه‏های ظريف و بلند عرفانی در فرهنگ اسلامی با اسلام بيگانه‏

است و اين عناصر از خارج وارد اين فرهنگ گشته است ، اسلام و انديشه‏های‏
اسلامی در سطحی پايين‏تر از اينگونه انديشه‏ها است .
اين گروه مدعی هستند كه استناد عرفا به كتاب و سنت صرفا تقيه و از
ترس عوام بوده است ، می‏خواسته‏اند به اين وسيله جان خود را حفظ كنند .
ج . نظريه گروه بی‏طرفها . از نظر اين گروه ، در عرفان و تصوف خصوصا در
عرفان عملی ، و بالاخص آنجا كه جنبه فرقه‏ای پيدا می‏كند بدعتها و
انحرافات زيادی می‏توان يافت كه با كتاب الله و با سنت معتبر وفق‏
نمی‏دهد . ولی عرفا مانند ساير طبقات فرهنگی اسلامی و مانند غالب فرق‏
اسلامی نسبت به اسلام نهايت خلوص نيت را داشته‏اند و هرگز نمی‏خواسته‏اند
برضد اسلام مطلبی گفته و آورده باشند . ممكن است اشتباهاتی داشته باشند
همچنانكه ساير طبقات فرهنگی مثلا متكلمين ، فلاسفه ، مفسرين ، فقهاء ،
اشتباهاتی داشته‏اند، ولی هرگز سوء نيتی نسبت به اسلام در كار نبوده است.
مسأله ضديت عرفا با اسلام از طرف افرادی طرح شده كه غرض خاص‏
داشته‏اند يا با عرفان و يا با اسلام . اگر كسی بی‏طرفانه و بی‏غرضانه كتب‏
عرفا را مطالعه كند ، به شرط آنكه با زبان و اصطلاحات آنها آشنا باشد ،
اشتباهات زيادی ممكن است بيابد ولی ترديد هم نخواهد كرد كه آنها نسبت‏
به اسلام صميميت و خلوص كامل داشته‏اند .
ما نظر سوم را ترجيح می‏دهيم و معتقديم عرفا سوء نيت نداشته‏اند ، در
عين حال لازم است افراد متخصص و وارد در عرفان و

در معارف عميق اسلامی بی‏طرفانه درباره مسائل عرفانی و انطباق آنها با
اسلام بحث و تحقيق نمايند .

شريعت ، طريقت ، حقيقت

يكی از موارد اختلاف مهم ميان عرفا و غير عرفا ، خصوصا فقهاء ، نظريه‏
خاص عرفا درباره شريعت و طريقت و حقيقت است .
عرفا و فقها متفق القول‏اند كه شريعت ، يعنی مقررات و احكام اسلامی‏
مبنی بر يك سلسله حقايق و مصالح است . فقهاء معمولا اين مصالح را به‏
اموری تفسير می‏كنند كه انسان را به سعادت ، يعنی حد اعلای ممكن استفاده‏
از مواهب مادی و معنوی می‏رساند . ولی عرفا معتقدند كه همه راهها به خدا
منتهی می‏شود و همه مصالح و حقايق از نوع شرائط و امكانات و وسائل و
موجباتی است كه انسان را به سوی خدا سوق می‏دهد .
فقها همين قدر می‏گويند : در زير پرده شريعت ( احكام و مقررات ) يك‏
سلسله مصالح نهفته است ، و آن مصالح به منزله علل و روح شريعت به شمار
می‏روند . تنها وسيله نيل به آن مصالح عمل به شريعت است . اما عرفا
معتقدند كه مصالح و حقايقی كه در تشريع احكام نهفته است از نوع منازل و
مراحلی است كه انسان را به مقام قرب الهی و وصول به حقيقت سوق می‏دهد .
عرفا معتقدند كه باطن شريعت " راه " است و آن را " طريقت ة
می‏خوانند ، و پايان اين راه " حقيقت " است يعنی توحيد به معنی كه قبلا
به آن اشاره شد كه پس از فناء عارف از خود و انانيت خود دست می‏دهد .
اين است كه عارف به سه چيز معتقد

است : شريعت ، طريقت ، حقيقت . معتقد است كه شريعت وسيله يا
پوسته‏ای است برای طريقت ، و طريقت پوسته يا وسيله‏ای برای حقيقت .
فقهاء طرز تفكرشان درباره اسلام همان است كه در بخش درسهای كلام شرح‏
داديم . معتقدند كه مقررات اسلامی در سه بخش خلاصه می‏شود :
اول بخش اصول عقايد كه كلام عهده‏دار آن است . در مسائل مربوط به اصول‏
عقايد لازم است انسان از راه عقل ، ايمان و اعتقاد تزلزل ناپذير داشته‏
باشد .
دوم بخش اخلاق . در اين بخش دستورهايی بيان شده است كه وظيفه انسان‏
را از نظر فضائل و رذائل اخلاقی بيان می‏كند و علم اخلاق عهده‏دار بيان آن‏
است .
بخش سوم ، بخش احكام است كه مربوط به اعمال و رفتار خارجی انسان‏
است و فقه عهده‏دار آن است .
اين سه بخش از يكديگر مجزا هستند . بخش عقائد مربوط است به عقل و
فكر ، بخش اخلاق مربوط است به نفس و ملكات و عادات نفسانی ، بخش‏
احكام مربوط است به اعضاء و جوارح .
ولی عرفا در بخش عقائد ، صرف اعتقاد ذهنی و عقلی را كافی نمی‏دانند ،
مدعی هستند كه به آنچه بايد ايمان داشت و معتقد بود بايد رسيد و بايد
كاری كرد كه پرده‏ها از ميان انسان و آن حقايق برداشته شود . و در بخش‏
دوم همچنانكه قبلا اشاره شد ، اخلاق را كه هم ساكن است و هم محدود كافی‏
نمی‏دانند ، به جای اخلاق عملی و فلسفی ، سير و سلوك عرفانی را كه تركيب‏
خاص دارد پيشنهاد

می‏كنند . و در بخش سوم ايراد و اعتراضی ندارند ، فقط در موارد خاصی‏
سخنانی دارند كه احيانا ممكن است برضد مقررات فقهی تلقی شود .
عرفا از اين سه بخش به " شريعت و طريقت و حقيقت " تعبير می‏كنند و
معتقدند كه همانگونه كه انسان واقعا سه بخش مجزا نيست ، يعنی بدن و
نفس و عقل از يكديگر مجزا نيستند ، بلكه در عين اختلاف با يكديگر متحدند
و نسبت آنها با يكديگر ، نسبت ظاهر و باطن است ، شريعت و طريقت و
حقيقت نيز اينچنين‏اند ، يعنی يكی ظاهر است و ديگری باطن و سومی باطن‏
باطن ، با اين تفاوت كه عرفا مراتب وجود انسان را بيش از سه مرتبه و
سه مرحله می‏دانند ، يعنی به مراحل و مراتبی ماوراء عقل نيز معتقدند و ان‏
شاء الله بعدا توضيح خواهيم داد .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: